شپش: شناخت، درمان موثر و هر چیزی که باید راجع به آن بدانید

شپش یکی از مشکلات بهداشتی شایع است که به راحتی می‌تواند باعث آزار و ناراحتی افراد شود. این حشره ریز و انگلی که به پوست سر یا بدن انسان‌ها حمله می‌کند، می‌تواند منجر به خارش شدید و عفونت‌های پوستی شود. شپش به طور معمول از طریق تماس مستقیم با فرد آلوده یا استفاده از وسایل شخصی مشترک مانند شانه، حوله و کلاه منتقل می‌شود. درک نحوه زندگی و نحوه انتقال شپش می‌تواند به پیشگیری و درمان مؤثر آن کمک کند. در این مقاله، به بررسی علل، علائم، روش‌های درمان و پیشگیری از شپش خواهیم پرداخت تا به شما کمک کنیم از این مشکل بهداشتی پیشگیری کرده و در صورت مواجهه با آن، راه‌حل‌های مؤثری را اتخاذ کنید.

شپش سر چیست؟

شپش سر یا Pediculus humanus capitis حشره انگلی است به رنگ قهوه ای که از خون انسان تغذیه می کند. شما می توانید آنها را بیشتر روی سر، بلکه روی ابروها و مژه های خود پیدا کنید. شپش سر بالغ تقریباً 2 تا 3 میلی متر طول دارد (تقریباً به اندازه یک دانه کنجد).

سه نوع شپش وجود دارد:

• شپش سر که در پوست سر و بین موها زندگی می کنند. آنها به راحتی در پشت گردن و بالای گوش دیده می شوند.
• شپش بدن که در لباس و ملافه زندگی می کنند و برای تغذیه روی پوست حرکت می کنند. شپش بدن اکثر مواقع در اثر نشستن لباس یا حمام نکردن بوجود می آید، مانند افراد بی‌خانمان، مبتلا می‌کنند.
• شپش تناسلی یا نواحی تناسلی که به آن خرچنگ نیز می گویند. روی موهای ناحیه تناسلی قابل مشاهده است.

اگر این آفت مو به درستی درمان نشود، می تواند به یک مشکل عود کننده تبدیل شود.

علائم شپش سر

افراد مبتلا به این حشره خونخوار ممکن است علائمی نداشته باشند، به خصوص با اولین آلودگی یا زمانی که آلودگی خفیف است. خارش شایع ترین علامت آلودگی به شپش سر است. این در اثر واکنش آلرژیک به نیش این حشره انگلی ایجاد می شود. ممکن است 4 تا 6 هفته طول بکشد تا خارش در اولین باری که فرد دچار شپش می شود ظاهر شود.

• خارش شدید در پوست سر، بدن یا در ناحیه تناسلی.
• احساس غلغلک در اثر حرکت مو.
• شپش موجود روی سر، لباس، موهای اندام تناسلی یا بدن که در مواردی ممکن است شپش بالغ به اندازه ی یک دانه کنجد یا بزرگتر باشد.
• نیت (تخم) روی ساقه مو. ممکن است دیدن آنها سخت باشد و گاها با شوره سر اشتباه گرفته شوند. با اینحال برخلاف شوره سر نمی توان آنها را به راحتی تکاند یا از بین برد. می توان به راحتی شپش را روی گوش و اطراف آن و پس سر دید.
• زخم روی پوست سر، گردن و شانه ها. خاراندن باعث وجود نقاط و برآمدگی های قرمز رنگ در سر می شود که احتمال عفونی و باکتریایی شدن را دارد
• آثار گزش به خصوص در اطراف کمر، کشاله ران، بالای ران و ناحیه شرمگاهی.

علل وجود شپش سر

این حشره سر از خون انسان تغذیه می کند و در سر، بدن و ناحیه شرمگاهی انسان یافت می شود. شپش ماده، ماده چسبنده ای تولید می کند که هر تخم را محکم به پایه ساقه مو می چسباند. تخم ها در 6 تا 9 روز از تخم خارج می شوند.

شما می توانید با تماس با این آفت مو یا تخم آنها به شپش مبتلا شوید. آنها نمی تواند بپرند یا پرواز کنند. آنها از طریق:

• تماس سر به سر یا بدن با بدن. این ممکن است زمانی رخ دهد که کودکان یا اعضای خانواده از نزدیک بازی می کنند یا با هم تعامل دارند.
• وسایلی که نزدیک شخص نگهداری می شوند. نگهداری لباس هایی که آلودگی به این انگل دارند در کمدها، کمدها یا قلاب های کنار هم می تواند باعث انتشار آنها شود. شپش می تواند در وسایل شخصی افراد مانند: شانه، پتو و حوله در مجاورت هم تکثیر شوند.
• مواردی از وسایل که در بین اعضای شخصی خانواده به اشتراک گذاشته می شود مانند حوله، برس یا هندزفری.
• تماس با مبلمانی که روی آن این حشره سر وجود دارد. دراز کشیدن روی تخت یا نشستن در مبلمان پر از پارچه و پوشیده از پارچه که اخیراً توسط فردی مبتلا به آفت مو استفاده شده است، می تواند باعث گسترش آن شود. این حشره انگلی می تواند 1 تا 2 روز خارج از بدن زنده بماند.
• تماس جنسی. شپش ناحیه تناسلی معمولاً از طریق تماس جنسی منتشر می شود. این حشره خونخوار در ناحیه تناسلی بیشتر بزرگسالان را مبتلا می کند. شپش در ناحیه تناسلی کودکان ممکن است در اثر تعرض جنسی باشد.
• شپش سر هیچ بیماری را منتقل نمی کند و بنابراین خطری برای سلامتی محسوب نمی شود.
• تحریک پذیری و بی خوابی
• زخم‌های روی سر ناشی از خاراندن، که گاهی اوقات می‌تواند با باکتری‌هایی که معمولاً روی پوست شما یافت می‌شوند عفونی شود.
• پوشیدن لباس‌هایی مانند کلاه، روسری، مانتو، لباس‌های ورزشی، یا روبان‌های موی پوشیده توسط فرد آلوده
• استفاده از شانه ها، برس ها یا حوله های آلوده
• دراز کشیدن روی تخت، کاناپه، بالش، فرش یا عروسکی که اخیراً با فرد آلوده در تماس بوده است.
• ابتلا به این آفت مو از کلاه گیس یا موی سر بسیار بعید است. به خصوص اگر در 48 ساعت گذشته فرد مبتلا به شپش کلاه گیس نپوشیده باشد.
• امکان زنده ماندن این حشره سر در استخر ممکن است اما نمی تواند ساعت های طولانی در آب زنده بماند و تکثیر گردد. حیوانات خانگی مانند سگ و گربه شپش سر نمی گیرند.

شپش سر چگونه گسترش می یابد

این آفت مو معمولا از طریق تماس فرد آلوده به شپش انتشار می یابد. شپش سر با خزیدن حرکت می کند. آنها نمی توانند بپرند یا پرواز کنند. این انگل در بلوغ می تواند حدود 30 روز روی سر انسان زنده بماند. با این حال، آنها در عرض دو روز می میرند اگر از یک نفر بیفتند و نتوانند تغذیه کنند. شپش های سر ماده بالغ معمولاً بزرگتر از نرها هستند و می توانند روزانه حدود 6 تخم بگذارند. نیت ها (تخم ها) اگر در همان دمایی که در نزدیکی پوست سر یافت می شوند نگهداری نشوند نمی توانند از تخم بیرون بیایند و معمولاً در عرض یک هفته می میرند. حدود یک هفته (محدوده 6 تا 9 روز) طول می کشد تا به پوره ها (حشره های جوان) تبدیل شوند. پوره ها شبیه شپش های بالغ هستند اما بسیار کوچک هستند (اندازه یک سر سوزن). حدود هفت روز طول می کشد تا به انگل بالغ تبدیل شوند.

رایج ترین راه برای ابتلا به آفت مو تماس موهای شما با موی فردی است که دارای این انگل است. این تماس می تواند در میان کودکانی که در مکان هایی مانند مدرسه یا خانه بازی می کنند رایج باشد. ابتلا به شپش سر ارتباطی به تمیزی شما یا محیط شما ندارد.

پیشگیری از شپش سر

جلوگیری از انتشار شپش سر در میان کودکان در مراکز مراقبت از کودک و مدرسه دشوار است. از آنجایی که کودکان بین هم ارتباط نزدیکی دارند و وسایل آنها به صورت مشترک استفاده می شود این حشره خونخوار به راحتی می تواند بین آنها پخش شود. وجود این انگل در موهای شما بازتابی از عادات بهداشتی نیست.

برای کمک به پیشگیری و کنترل شیوع شپش این اقدامات را انجام دهید:

• به کودکان خود بیاموزید که ارتباط سر با سر (مو با موی کودکی دیگر) مدرسه یا جاهایی غیر از خانه خودداری کند.
• از لباس‌های دیگران مانند کلاه، روسری، مانتو، لباس‌های ورزشی، روبان مو، یا کت استفاده نکنید.
• از شانه، برس یا حوله مشترک استفاده نکنید. وسایلی مانند شانه و برس که توسط شخص آلوده استفاده می شود حداقل به مدت 5 تا 10 دقیقه در آب داغ با دمای 55 درجه سلسیوس حرارت و ضد عفونی شود.
• در مکانی که فرد آلوده به شپش استراحت می کند استراحت نکنید یا دراز نکشید (فرش، تخت یا صندلی).
• لباس‌ها، حوله‌ها، ملحفه‌ها و سایر مواردی که فرد مبتلا به شپش در دو روز قبل از درمان استفاده کرده یا استفاده می‌کند، با ماشین شستشو داده و خشک کنید. از چرخه لباسشویی آب داغ (55 درجه سلسیوس) و چرخه خشک کردن با حرارت بالا استفاده کنید. اگر نمی توانید وسایل را بشویید یا خشک کنید، آنها را در یک کیسه پلاستیکی ببندید و به مدت دو هفته نگهداری کنید.
• فرش و صندلی ها را وکیوم کنید (جارو برقی بکشید) مخصوصا جایی که فرد آلوده نشسته است. با این حال، صرف زمان و هزینه زیاد برای فعالیت‌های نظافتی خانه برای جلوگیری از آلودگی مجدد توسط شپش‌ها یا نیش‌هایی که ممکن است از بدن خارج شده باشند، ضروری نیست.
• برای کمک به کنترل شیوع شپش سر در یک جامعه، مدرسه یا کمپ، به کودکان بیاموزید از فعالیت هایی که ممکن است باعث گسترش شپش سر شوند، اجتناب کنند. به عنوان مثال به کودکان بیاموزید:
• در حین بازی از تماس موهای خود به یکدیگر خودداری کنند.
• از پوشاک مشترک مانند کلاه، روبان مو، روسری، مانتو یا لباس ورزشی استفاده نکنند.
• از شانه، برس یا حوله مشترک استفاده نکنند.

بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که ترکیبات موجود در برخی از این محصولات – عمدتاً روغن‌های گیاهی مانند نارگیل، زیتون، رزماری و درخت چای – ممکن است برای دفع شپش عمل کنند. این محصولات به عنوان داروهای طبیعی طبقه بندی می شود. با این حال توسط هیچ متخصص یا سازمان دارو و غذایی کشور تایید یا مردود نشده اند.

تا زمانی که تحقیقات بیشتر اثربخشی محصولات پیشگیری از شپش سر را ثابت کند، بهترین روش صرفاً انجام اقدامات کامل برای خلاص شدن از شر این انگل و تخم های آنها در صورت یافتن آنها در کودک است. در عین حال، این مراحل می تواند به جلوگیری از شپش کمک کند:

• از کودک خود بخواهید در حین بازی و سایر فعالیت ها از تماس سر به سر با همکلاسی های خود اجتناب کند.
• به کودک خود بیاموزید که وسایل شخصی مانند کلاه، شال گردن، کت، شانه، برس، لوازم جانبی مو و هدفون را به اشتراک نگذارد.
• به فرزندتان بگویید از فضاهای مشترکی که کلاه و لباس بیش از یک دانش آموز به یک قلاب مشترک آویزان شده یا در کمد نگهداری می شود، خودداری کند.
• با این حال، انتظار اینکه شما و فرزندتان بتوانید از هر تماسی که ممکن است باعث گسترش شپش شود اجتناب کنید، واقع بینانه نیست.
• کودک شما ممکن است در موهایش چرک داشته باشد اما ممکن است موردی به شپش سر مبتلا نشود. با این حال، حفره هایی که در 6 میلی متر پوست سر یافت می شوند، معمولاً باید درمان شوند – حتی اگر فقط یک مورد پیدا کنید – تا از احتمال سر از تخم دراوردن شپش جلوگیری شود.

درمان شپش سر توسط پزشک

شامپوی درمان شپش

شامپوهای درمان شپش (به نام پدیکول کش) بدون نسخه یا با نسخه در دسترس هستند. اگر باردار هستید یا در دوران شیردهی هستید، از پزشک خود بخواهید محصولی را توصیه کند که استفاده از آن بی خطر باشد.

هم محصولات تجویزی یا داروهای بدون نسخه امکان از بین بردن این حشره انگلی و تخم های آن را دارند. برای اطمینان، برچسب ها را بررسی کنید. اگر شپش ها بعد از 9 تا 10 ساعت به آرامی حرکت کنند، احتمالاً در حال مرگ هستند. با پزشک خود در مورد اینکه آیا باید مجددا درخواست دهید یا خیر مشورت کنید.

درمان های بدون نسخه شپش با آفت کش ها حاوی این مواد فعال هستند:

• لوسیون پرمترین، 1٪ (Nix). برای استفاده در مورد درمان کودکان دو ماهه به بالا تایید شده.
• پیپرونیل بوتاکسید با پیرترین ها: شما می توانید از این درمان در کودکان 2 سال به بالا استفاده کنید. از گل داوودی ساخته شده است. اگر به گل داوودی یا ابروسیا حساسیت دارید از آن استفاده نکنید.

درمان های بدون نسخه بدون آفت کش ها عبارتند از:

دایمتیکون. این یک ماده غیر آفت کش و بر پایه سیلیکون است که با پوشش دادن شپش ها و تداخل در توانایی آنها در مدیریت آب عمل می کند. برخی از مطالعات نشان داده اند که این ماده موثرتر از محصولات حاوی آفت کش است.

این محصول را ترکیب نکنید یا بیش از مقداری که توسط پزشک توصیه گردیده مصرف نکنید. اگر بعد از استفاده از درمان OTC همچنان شاهد حرکت این حشره انگلی هستید، با پزشک تماس بگیرید. احتمال اینکه به محصول قوی تری نیاز داشته باشید هست.

شامپوهای تجویزی شپش عبارتند از:

بنزیل الکل (Ulesfia). این لوسیون انگل های فعال را می کشد نه تخم ها را. این دارو می تواند شپش سر را در کودکان 6 ماهه به بالا درمان کند و برای زنان باردار یا شیرده بی خطر است. ابتدا موها را شانه کنید، محصول را با شامپو روی موهای خشک بشویید و اجازه دهید حدود 10 دقیقه بماند و سپس آبکشی کنید. پس از یک هفته باید این درمان را تکرار کنید.

پزشک ممکن است یکی از این داروها را برای مقابله با شپش تجویز کند.

• ایورمکتین (اسکلایس). این محصول قدرتمند حتی شپش هایی که تازه متولد شده اند را نیز از بین می برد. شما نیازی به شانه کردن ندارید. کودکان 6 ماهه به بالا می توانند از این محصول استفاده کنند.
• مالاتیون (Ovide). این محلول بسیار قدرتمند شپش و تخم های آنها را از بین می برد. برای استفاده در اطفال 6 سال و بزرگ تر نیز تایید شده است. اگر 7 تا 9 روز بعد همچنان این حشره خونخوار را مشاهده کردید که حرکت می کند، به درمان دوم نیاز دارید. هشدار: محصول قابل اشتعال است. از مصرف همه سیگار و منابع حرارتی از جمله سشوار، اتو فر کننده، فندک، شومینه، بخاری و اجاق گاز خودداری کنید. استفاده بدون ملاحظه و در نزدیکی همدیگر می تواند باعث آتش سوزی شود.
• اسپینوساد (ناتروبا). شما معمولا تنها به یک بار درمان با این محصول نیاز دارید. شپش را از بین می برد. برای نوزادان بزرگتر از 6 ماه بی خطر است.
• اگر سایر درمان‌ها مؤثر نبودند، پزشک ممکن است قرص ایورمکتین را به صورت خوراکی توصیه کند. فقط با نسخه پزشک این دارو را مصرف کنید. از نسخه های دامپزشکی دارو استفاده نکنید.

درمان شپش سر در منزل

اگر تمایلی به استفاده از نسخه های شیمیایی ندارید، با پزشک خود در مورد انواع دیگر گزینه ها صحبت کنید. چند درمان وجود دارد که می توانید خودتان انجام دهید. این درمان های خانگی عبارتند از:

• شانه زدن مرطوب. به سادگی موها را خیس کنید و از یک شانه دندانه ظریف برای از بین بردن انگل های فعال و تخم های آنها استفاده کنید. شما باید این کار را هر هفته به مدت حداقل 3 هفته انجام دهید.
• روغن های ضروری. روغن‌های گیاهی مانند درخت چای و بادیان ممکن است آنها را خفه کرده و از بین ببرند، اما مشخص نیست که چقدر خوب عمل می‌کند. همچنین می توانید به این روغن ها و سایر روغن های ضروری واکنش آلرژیک داشته باشید.
• عوامل خفه کننده برخی از افراد با قرار دادن مقدار زیادی ماده چرب روی پوست سر، سپس پوشاندن آن با کلاه دوش و گذاشتن آن در هنگام خواب، سعی در خفه کردن و از بین بردن شپش دارند. می توانید سس مایونز، روغن زیتون یا ژله نفتی را امتحان کنید. اما اینها ممکن است خوب کار نکنند.

درمان شپش بدن

• در صورت اطمینان از وجود شپش بدن اولین کار این است که خود را با آب داغ و صابون بشویید. همچنین باید هر گونه اقلام آلوده مانند لباس یا ملافه را در آب داغ بشویید. آنها را در خشک کن لباس روی حرارت زیاد خشک کنید. هر لباسی که داخل ماشین لباسشویی نمی رود باید خشک شویی یا اتو شود.
• اگر با این کار این انگلها از بین نمی‌رود، یکی از شامپوها یا لوسیون‌های بدون نسخه که حاوی 1% پرمترین هستند را امتحان کنید. اگر مشکل ادامه داشت، پزشک می تواند به شما لوسیون نسخه ای بدهد.

چه زمانی باید جهت درمان شپش سر به پزشک مراجعه کرد:

اگر احتمال می دهید که شما یا کودکتان به این انگل آلوده اید پزشک مراجعه کنید. با این حال مواردی هستند که شما اشتباه می کنید:

• شوره سر
• باقی مانده از محصولات مو
• قسمتی از بافت مرده روی مو یا ساقه ی مو
• دلمه، کثیفی یا سایر زباله ها
• سایر اشکالات کوچک موجود در مو

چه کسانی در معرض خطر است؟

آلودگی به شپش سر در میان کودکان پیش دبستانی و دبستانی و اعضای خانواده و مراقبان آنها شایع است.

اطلاعات قابل اعتمادی در مورد تعداد افرادی که در سال در ایران به این انگل سر مبتلا می شوند وجود ندارد. برخی از تحقیقات حاکی از وجود آلودگی بیشتر دختران به شپش است نسبت به پسران و احتمالا به این دلیل است که تماس موی دختران به همدیگر بیشتر است.

شپش سر که در ایران یافت می شود ممکن است دارای پنجه هایی باشد که برای گرفتن شکل و پهنای برخی از انواع مو مناسب تر است، اما سایرین نه.

تشخیص شپش سر

تشخیص اشتباه آلودگی به شپش سر شایع است. یافتن پوره زنده (بچه) یا انگل بالغ بر روی پوست سر یا مو بهترین راه برای تشخیص آلودگی به شپش سر است.

حشرات تازه متولد شده یا به اصطلاح پوره بسیار سریع تر از شپش های بالغ هستند همچنین از نور فرار میکنند به همین دلیل مشاهده و شناسایی آنها مشکل یا بعضا نا ممکن است. شانه شپش دندانه ریز ممکن است به شما در یافتن این حشرات انگلی کمک کند.

اگر انگل های خزنده را نمی بینید، به دنبال شپش هایی بگردید که در 6 میلی متری پایه ساقه های مو محکم وصل شده اند. اغلب در موهای پشت گوش و پشت گردن، نیش را مشاهده خواهید کرد. حفره هایی که بیش از 6 میلی متری از پایه ساقه مو متصل می شوند تقریباً همیشه بیرون زده یا مرده هستند.

اگرچه  شپش سر با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است، یک عدسی بزرگ‌نما ممکن است به یافتن این خزنده کمک کند. نیش ها اغلب با سایر ذرات موجود در مو مانند شوره سر، قطرات اسپری مو و ذرات کثیفی اشتباه گرفته می شوند.

اگر پوره یا بالغ را نمی بینید، و تنها نیش های یافت شده بیش از 6 میلی متری از پوست سر فاصله دارند، احتمالاً آلودگی قدیمی است و نیازی به درمان ندارد.

چگونه از شر شپش در خانه خلاص شویم

شپش ها می توانند از بدن شما روی اقلام مجاور مانند رختخواب، حوله و کلاه خزیده شوند. اما آنها برای زنده ماندن به خون انسان نیاز دارند، بنابراین مدت زیادی پس از افتادن از بدن شما زنده نمی مانند. موارد زیر را جهت درمان خانگی شپش امتحان کنید:

• از گرما استفاده کنید. اقلام مورد استفاده یا پوشیده شده توسط فرد را در آب داغ بشویید و روی حرارت زیاد خشک کنید. شپش ها وقتی بیش از 5 دقیقه در معرض دمای بالاتر از 55 درجه سلسیوس قرار بگیرند می میرند. هر چیزی که ممکن است با پوست یا پوست سر فرد تماس داشته باشد، از جمله ژاکت، کلاه، روسری، روبالشی، ملحفه و هدبند را بشویید.
• اقلام کیسه ای در پلاستیک. اگر نمی توانید وسایل را داخل ماشین لباسشویی و خشک کن بیندازید، آنها را به مدت 2 هفته در یک کیسه پلاستیکی ببندید.
• وکیوم. فرش ها، مبل ها، اثاثه یا لوازم داخلی، مبلمان و کف خود را جاروبرقی بکشید تا موهایی که ممکن است دارای تخم شپش فعال باشند را پاک کنید.
• ابزار مو را تمیز کنید. برس ها، شانه ها و سایر لوازم جانبی مو را به مدت 5 تا 10 دقیقه در آب گرم و صابون قرار دهید.
• از مه حشره کش یا اسپری استفاده نکنید. اگر آنها را استنشاق کنید یا از طریق پوست جذب کنید، بخور آنها می‌توانند سمی باشند.
• اگر شپش دارید سعی کنید خجالت نکشید. این نشانه بیماری یا کثیف بودن نیست. حتی افراد تمیز هم ممکن است دچار این آلودگی شوند. در نظر بگیرید که به دوستان و معلمان بگویید تا بچه ها و کلاس های درس خود را بررسی کنند و از انتشار این آفات جلوگیری کنند.

امیر کلینیک به واسطه کادر پزشکی مجرب خود در این زمینه راهنما و درمان گر شما است.